حاتم طائی
حاتِم طائی، شاعر دوره عرب جاهلى و مشهور به سخاوت و بخشندگى بود. سروده‌های او بیشتر درباره فضائل اخلاقى، به ویژه بخشندگى و مهمان‌نوازى است. حاتم پیش از اسلام از دنیا رفت، ولی فرزندانش، در سال نهم هجرى اسلام آوردند و عدى بن حاتم جزء یاران و فرماندهان سپاه امام على علیه‌السلام بود.
محتویات
زندگی‌نامه
ولادت و نسب
تاریخ ولادت حاتم بن عبدالله بن سعد معلوم نیست، ولى وى در نیمه دوم سده ششم میلادى می‌زیسته است. نسب حاتم به «طَىّء بن اُدَد» از دودمان یعْرُب بن قَحْطان از یمن می‌رسد. برخى گفته‌اند که پدر حاتم به دلیل بخشش هاى فراوان پسرش، او را ترک گفت و برخى دیگر برآن‌اند که حاتم در کودکى پدرش را از دست داد و پدربزرگش، سعد، او را بزرگ کرد.
بخشش هاى حاتم، خشم پدربزرگش را نیز برانگیخت و از این‌رو، حاتم وى را ترک کرد. مادر حاتم (فرزند عفیف) از بخشندگان قبیله طى بود. نام او را عِنَبَه، غُنَیه (غَنِیه)، عُتْبَه، عَتَب و عَنْتَره گفته‌اند و در بخشش او داستانى ذکر کرده و ابیاتى نیز از او آورده‌اند. به گفته رشیدالدین وطواط به باور طایفه حاتم، وى بخشش را از مادرش به ارث برده است.
کنیه‌هاى حاتم به سبب دو فرزندش، سَفّانه و عَدِى، ابوسفّانه و ابوعدى بود. کنیه ابوجَعْد یا ابوجَعْر را نیز براى او ذکر کرده‌اند.
حاتم طائى دو بار ازدواج کرد؛ یک بار با زنى به نام نَوار که بنابر مشهور هر سه فرزند حاتم، عدى و عبداللّه و سفّانه از او بوده‌اند و در سروده‌هاى حاتم نیز نام نوار آمده است. حاتم پس از مرگ همسرش با ماویه، دختر عَفْزَر، شاهزاده یمنى در شام ازدواج کرد. نام ماویه نیز در سروده‌هاى حاتم آمده است. برخى منابع برآن‌اند که عدی بن حاتم زاده ماویه بوده است.
فرزندان
فرزندان حاتم و قبیله طى، در سال نهم هجرى اسلام آوردند و پس از وفات پیامبر اکرم صلی اللّه علیه و آله و سلم، عدى بن حاتم جزء یاران و فرماندهان سپاه حضرت على علیه‌السلام گشت. سفّانه دختر حاتم نیز از زنان بخشنده عرب بود و گاه میان او و پدرش حاتم، بر سر بخشش فراوان هر دو، اختلاف پیش می‌آمد. او زنی بزرگوار بود که زمانی در جنگ قبیله خود با نیروهای اسلام، اسیر شد. پیغمبر وقتی از وضعیت او آگاه شد، کسی را مامور کرد تا او را به سلامت به خانواده اش برگرداند.
وفات
حاتم طائى پیش از اسلام از دنیا رفت. درباره تاریخ وفات او اختلاف وجود دارد. بیشتر منابع، ۵۷۸ میلادى یعنى سال هشتم پس از ولادت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله را که سال درگذشت خسرو انوشیروان نیز بوده است، نوشته‌اند.
ویژگی‌های حاتم طائی
جود و بخشش
شهرت عمده حاتم به سخاوت و بخشش اوست تا بدانجا که در مثل گفته‌اند: «اَجْوَدُ مِنْ حاتم». هر چند نام کعب بن مامَه و هَرِم بن سِنان نیز در دوره جاهلیت به عنوان بخشنده آمده و حتى جاحظ (متوفى ۲۵۵) کعب را بخشنده‌تر از حاتم دانسته ولى شهرت حاتم و حکایت هاى بخشش او بیش از دیگران است و به گفته ابن عبد ربّه (متوفى ۳۲۸)، فقط بخشش حاتم مَثَل گشته است. گاه به حاتم طائى به طور مطلق «جوادالعرب» نیز گفته شده است.
ابن کلبى (متوفى ۲۰۴) و ابن اَعرابى (متوفى ۲۳۱) اوصافى از بخشش، جوانمردى، شخصیت و اخلاق نکوى حاتم نقل کرده‌اند و جالب توجه آن که ابن اعرابى شعر و بخشش حاتم را مانند هم دانسته است. بخشش هاى حاتم طائى را به زمان زندگى وى محدود نکرده‌اند؛ طایفه طىّ معتقد بودند هر کس بر سر قبر حاتم حاضر شود به نحوى اِطعام می‌شود. در این‌باره حکایت و ابیاتى نیز نقل کرده‌اند. در داستان هاى هزار و یک شب نیز این مطلب به تفصیل آمده است.
نام حاتم طائى از دیرباز تاکنون مظهرى براى کرم و فتوت بوده است. در اصطلاح ادبیات عرب به وى «فتى» اطلاق می‌شد به دلیل وجود دو صفت بارز در او: مهمان‌نوازى (بخشندگى) و شجاعت (جنگاورى)، تا جایى که گذشت و بزرگوارى او در جنگ، بیشتر اوقات به زیانش تمام می‌شد.
حاتم طائی، اموال خودش را در طول زندگیش، بیش از ده بار در میان فقرا تقسیم کرد. یکبار هم از جلو اسرای قبیله غزه عبور می کرد، یکی از اسرا به او متوسل شد. حاتم که مالی نداشت تا او را آزاد کند به افراد قبیله گفت: او را آزاد کنند و خودش به جای آن اسیر، در بند شد. تا زمانی که توانست پول رهایی خود را بدست آورد و آزاد گشت.
دین و مذهب
قبیله حاتم طائى مسیحی بودند ولى حاتم، مسیحیت را نپذیرفت. هرچند برخی شرح‌حال حاتم طائى را جزء شاعران مسیحى پیش از اسلام آورده اند. آنچه در اشعار منسوب به حاتم عجیب به نظر می‌رسد سوگند به «بیت‌اللّه» و خدایى است که غیب می‌داند و استخوان هاى پوسیده را زنده می‌گرداند.
شعر حاتم
از کامل‌ترین منابعى که اخبار و اشعار حاتم در آن گرد آمده، «الاَخْبار المُوَفَّقیات» زبیر بن بکار (ص ۴۰۳ـ۴۶۱) و کتاب «الأغانى» ابوالفرج اصفهانى (ج ۱۷، ص ۳۶۲ـ۳۹۷) است.
شعر حاتم را نیکو، بلیغ و با ترکیباتى سهل معرفى کرده و او را شاعرى فحل دانسته‌اند. این سروده‌ها قصیده‌هاى کوتاه و قطعاتى بیشتر درباره فضائل اخلاقى، به ویژه بخشندگى و مهمان‌نوازى و بیانگر شخصیت سراینده آنها هستند و این که ثروت ارزشى ندارد، مگر آن که در راههاى انسانى بذل شود. ابن حبیب (متوفى ۲۴۵) بیتى از حاتم در ارزش اجتناب از شراب و گناه نقل کرده است.
دیوان اشعار او در سال ۱۸۷۲ میلادی در لندن چاپ شد، البته اشعار جعلی هم دارد. موضوع این اشعار بیشتر در مورد سخاوت و گشاده دستی و فروتنی است.
حسین واعظ کاشفی (متوفی ۹۱۰ هـ.ق) نیز، شرح زندگی و کارهای حاتم طائی را به اختصار در قصص و آثار او در رساله ای به نام «حاتمیه» آورده که در تهران و پاریس چاپ شده است.
منابع
- دانشنامه جهان اسلام، مدخل "حاتم طائی بن عبدالله بن سعد" از باقر قربانی زرّین.
- حاتم طائی، کتابخانه طهور، بازیابی ۲۹ دی ماه ۱۳۹۱.